Bu yazımızda Rahmetli Doğan Atlayın yöremizdeki Kültürümüz araştırmalarından Çatma İle devam etmek istiyorum.

Bazı Mut ve Silifke Köylülerinin 1960 lı yıllara kadar toprağa bağımlı konar-göçer hayat sürdürdükleri çağlarda yayla barınakları ÇATMA idi.

Çevre yaylalarda kullanılan ALAÇIK'larla çatmanın bazı ayrıcalıkları olduğu muhakkak. Mut yaylalarında uzun yıllar çatmada yaşamış birisi olarak ayrıntılara girmeden kendi izlenimlerim ışığında çatmayı anlatmağa çalışacağım.

Toprağa bağımlı yaylacılık olduğu için yayla iki kısma ayrılır, ekin salası, tarla salası. Çatma her yıl tarla salasındaki yurtlara tutulur.

"SALA" kelimesini biraz açmam lazım. Çünkü lügatlar almıyor. Taşeli yörüklerince çokça kullanılan bir kelimedir. Tarlanın ekin ve nadas sırasına sala denir. Yöreye has bu kelimeye Karacaoğlan'da da rastlıyoruz : "Oğlan ne çok düştün benim salama" ve "Güzellerin salasına konarlar"

şeklindeki bu mısraları yöre dilini incelemeye imkan bulamayan bazı Karacaoğlan derleyicileri bu kelimeleri benzeterek aktarmağa mecbur olmuşlardır: "Oğlan ne çok düştün benim sılama" ve "Güzellerin sala'ğına konarlar"

Çatma tutulacak yere "YURT " denir. Yurt seçiminde, yurdun ekinlere zarar vermeyecek kadar uzak, pınar ve kaynaklara yakın olmasına dikkat edilir. Yurtlar için geçmişten beri hep ayni yerler seçilegeldiğinden meskun yerler gibi isimlendirilmişlerdir. Yapıntı yaylasından iki örnek vereyim : "Yelliyurt, Yurt koyağı" gibi.

Yurt yerine gelindiğinde ilk defa ağrık yıkılr (ağrık yük demektir, göç yükü.)

Çatmanın iskeletini çıbıklar ve arkıt oluşturur. Dış örtüleri de iki adet karaçul ile üç parça keçeden ibarettir.

Çıbıklar: 8 adet çatkı çıbığı 8-10 adet dayama çıbığı.

Çatkı çıbıkları: 8-10 cm. dip çap kalınlığında genç ardıç ağaçları ortadan ikiye yarılıp 1,5-2 cm. kalınlığa kadar inceltilerek yapılır.

Dayama çıbıkları: Çapa ardıç dallarından bazan da çam dallarından kesilerek hazırlanır. Özelliği yay şeklinde oluşudur.

Arkıt: 3-3.5 m. boyunda kesilmiş kamışlar paralel olarak 20-25 cm. (bir karış) aralıkla uçlarından birbirine sağlam bir kestel iple bağlanarak yapılır. Uzunluğu çatmanın üstünü ve yanlarını tamamen kapatacak kadardır.

Çatmanın kurulması: Çatma tutulacak zemin düzeltilir, arazinin ve rüzgarın durumuna göre yönü tayin edilip düzeltilen yerin bir kenarına yuvarlanarak rulo haline getirilmiş olan arkıt ölçü olarak konur. Arkıtın uçlanndan 8-10 cm. içeriden birer, bir de tam ortadan çıbık yerleri işaretlenir. İşaretli yerlere özel yapılmış çıbık çivisi çakılarak çıbık yuvaları açılır, açılan o yuvalara birer adet çatkı çıbığı yerleştirilip pekiştirilir. Yaklaşık 230-250 cm. aralıkla karşı kenara da üç adet çatkı çıbığı çakılır. Karşılıklı çıbıkların uçları birbirlerinin üzerine gelecek şekilde göz kararı bir yükseklikte ( içerde rahatça gezilebilecek kadar) bağlanır. Arkıtta bu çıbıkların üzerini ve yanlarını tamamen kapatacak şekilde yayılır. Çatmanın dip kısmına da dayama çıbıklarının bombeleri dışa gelecek şekilde yerleştirilir, üst uçları çatkı çıbıklarına dayanır.

Çatmanın ön taraf yan yüzü karaçul ile arka taraf yan yüzü bir keçe ile, dip tarafı ve üstü diğer keçelerle kapatılır. Bu örtüler kestel ve çuvaldız kullanılarak kenarlarından çıbıklara tutturulur. Çatmanın gövde kısmı böylece tamamlandıktan sonra sıra önsülüğe gelmiştir. Çatkı çıbıklarının hizasına 55-60 cm. kadar birer çatkı çıbığı daha çakılıp aynı yükseklikte bağlanır. Dip kısımdaki gibi dayama çıbıkları da konduktan sonra ön tarafı önsülük çatkı çıbığından başlayıp ön ve üstü açık kalacak şekilde (Bu açıklık kapı ve baca olarak kalacaktır) bir karaçul ile tamamen kapatılır. Bu çul da yine kestelle çıbıklara tutturulur.

Çatmanın taban kısmı boydan boya çamurlu su ile hem düzeltilir hem pekiştirilir.

Ocak: Önsülükle çatma gövdesinin birleştiği yere tam ortaya gelecek şekilde 30-40 cm. yükseklikte "U" şeklinde ufak taşlarla ve çamurlu harç ile yapılır. İçi ve dışı çamur harçla sıvanır. Ocağın açık kısmı çatmanın içi yönündedir.

Örtü keçelerinin etekleri içeriye rüzgar ve kısmen haşare girmesin diye toprakla örtülür. Çatmanın arka ve yan tarafları yağmurda içeriye su girmemesi için ufak bir kanalla çevrilir. Yağmur yağarken çatmanın tavanından bazı damlamalar olursa damlatan yer oklava veya benzeri sivri bir şeyle dışarıya doğru itilerek damlama önlenir. 

ÇATMANIN İÇ DÖŞEMESİ 

Çatmanın arka tarafına üst yaka ön tarafına da alt yaka denir. Üst yaka iç kenarı ile dip kısma boydan boya 30-40 cm. eninde yassı taşlar döşenir ve üzerine eşyalar konur.

Çatmalarda bulunan çuvallar: 

Kapı çuvalı : Ailenin kileridir. Siyah kıl iple serpme yanışlı dokunur. 

Un çuvalı : Yün iple serpme yanışlı dokunur. 

Ala çuvallar : Çamaşırlar ve kıymetli eşyalar konur. 

Çatmanın iç düzeni:

Dip kısma yüklük denir ve yataklar oraya istif edilerek bir kilimle örtülür.

Tabana bir adet alaçul serilir. Üstyaka ve yüklük önüne köşe minderleri konularak oturacak vaizyete getirilir.

Önsülük: tabanına yassı taşlar döşenerek kaplık ve suluk olarak kullanılır.

Katıklık:Bir ufak sepet olup kapı çuvalının üst tarafına arkıtın ucuna takılır.

Tuz torbası: Alaçuval tip ve desninde dokunmuş bir ufak torba olup iç yüzü bez astar ile kaplıdır. Tuz taşında inceltilen kullanıma hazır tuz konur. Yeri ocağın yanıdır.

Yağ çölmeği: içi ve ağzının dış kısmı sırlı olup kısa sürede tüketilecek yağ konur. Alaçuvallarla yüklüğün birleştiği boşlukta saklanır.

Keklik: Çatmalarda ekseriyetle keklik bulunur ve kapını tam karşısında toprak üzerine konur.

Doğan ATLAY