İrfan Ünver NASRATTİNOĞLU
nasrattioglu@hotmail.com
Tarihteki Kahraman Türk Kadınlarından SALTUKLU MELİKESİ MAMA HATUN
05/03/2024 Yüce Milletimiz, tarihin her döneminde, kahramanlar yetiştirmiştir. Kuşkusuz,
kadın kahramanlarımız da vardır ve sayıları az değildir. Bunlardan birisi de Saltuklu
Melikesi Mama Hatun’dur. Mama Hatun’dan söz etmeden önce, Saltuklular hakkında
kısa bilgi vermek isterim… Saltuklular
(1072-1202): Malazgirt
Savaşında Alparslan karşısında hezimete uğrayan Bizans İmparatoru Roman Diojen
tahtını kaybetti. Bizans enkazı üzerinde Saltuklular, Artuklular, Ahlatşahlar
ve Mengücek Oğulları ortaya çıktılar. Alparslan 1071 yılında Saltuklu Devletini kuran Emir
Saltuk, Sultan Alp Arslan’ın komutanlarından biridir ve Sultanın emri ile
Erzurum ve civarını zaptederek, kendi adıyla anılan beyliği kurmuştur. Emir Saltuk’dan sonra beylik tahtına oğlu Ebu’l – Kâsım geçti. Sonra onun
oğlu Emir Ali, Beylik tahtına oturdu ve 1102-1124 yılları arasında hüküm sürdü.
Ancak o dönemde Selçuklu Devleti’nde ikilik ve kardeş kavgaları çıktı.
1124-1132 yıllarında Saltuklu Beyliği’nin başında Ebû’l Muzaffer Gazi vardı. Onun
da ölümünden sonra Emir Ali’nin oğlu İzzeddin tahta oturdu ve 36 yıl saltanat
sürdü.1168 yılında vefat eden İzzeddin döneminde Saltuklu sınırı Tercan’dan
Kars’a kadar uzanıyordu. Altıncı Saltuklu beyi, (1168-1191) Nâsır ed-Din (Nasrattın) Muhammed olup, İzzeddin’in oğludur. 1189 tarihli Saltuklu parasında, “Nâsır ed- Din Kızıl Arslan/ Muhammed b. Salduk” yazısı vardır. Erzurum Ulu Camii ni inşa ettiren odur MELİKE
MAMA HATUN 1191 tarihinde Saltuklu Beyliğinin başına,
Nasıreddin Muhammed’in kız kardeşi ve İzzeddin’in kızı olan Mama Hatun, ilk kadın hükümdar
olarak geçmiştir. Ancak o süreçte Mama Hatun’un saltanatı uzun sürmemiştir. Zira
1193-1202 yıllarında, Erzurum’da saltanat süren son Saltuklu beyi Melikşah bin
Muhammed’dir. Gürcülerin, İslam beldelerini istilaları ve Anadolu’nun doğuda
kapısı olana Erzurum’u tehdit etmeleri Anadolu Selçuklu tahtına çıkan Rükneddin
Sultan Süleymanşah’ı harekete geçirdi. Süleymanşah Doğu Anadolu’daki bir çok Türk
beyliklerini kendrisine tabi kıldıktan sonra Erzurum’a geldi. Saltuklu Beyliğine ait
topraklar ve Erzurum şehri, Rükneddin Süleyman Şah tarafından 25 Mayıs 1202 de
ele geçirilmiş ve bu beylik sona ermiştir. Saltuklular Erzurum ve çevresindeki
Bizanslılardan intikal eden kaleleri tahkim ederek birçoğuna mescitler
yaptırdılar. Erzurum kalesi içindeki Cami Erzurum’un en eski camisidir.
Kaledeki Tepsi Minare (saat kulesi), Ulu Camii (Atabey camii), Üç Künbetler,
Tercan Mama Hatun Kervansarayı – camii ve türbesi Saltuklular döneminde
yapılmıştır. Mama HATUN Uzun süre idareyi elinde bulunduran
ağabeyi Nâsırüddin Muhammed’in ardından Saltuklu Beyliği’nin başına geçti.
Ağabeyi ve yetişkin yeğenleri varken Mama Hatun’un bir kadın olarak başa
geçmesi, eski gelenekte kadının toplumdaki yerini, müslüman olduktan sonra da
koruduğunu göstermektedir. Mama Hatun Arap kaynaklarında “Erzurum sâhibesi”
olarak da tanımlanmaktadır. Öte yandan Selâhaddîn Eyyûbî Suriye’den kuzeye
doğru yayılma politikası takip ediyor, Türkmen beylerini yönetimi altına almaya
çalışıyordu. Bu amaçla yeğeni Meyyâfârikīn hâkimi Takıyyüddin Ömer’e görev
verdi. Takıyyüddin, Ahlatşahlar’a ait topraklardaki Hani’yi işgal etti ve Ahlatşah Seyfeddin Begtemür’ü
yenilgiye uğrattı. Bundan cesaret alarak Ahlat üzerine yürüyüp şehri kuşattıysa
da başarılı olamadı. Geri dönüp yine Begtemür’e bağlı Malazgirt’i kuşattı.
Malazgirt mancınıkla dövüldüğü sırada Mama Hatun askerinin başında Takıyyüddin
Ömer’e yardıma geldi. Çevreden de katılmalar olmasına rağmen kuşatma uzun
sürdü. Takıyyüddin Ömer’in vefatı üzerine kuşatmaya son verildi. Mama Hatun ilerleyen zaman içinde yeğenleriyle,
iktidar mücadelesi içine girdi. Gelişmelerden de korkarak, Eyyûbî Hükümdarı
el-Melikü’l-Âdil’e haber göndererek nüfuz ve itibar sahibi bir kimseyle
evlenmek istediğini bildirdi ve bu konuda kendisine yardımcı olunmasını rica
etti. el-Melikü’l-Âdil, Nablus Valisi Fârisüddin Meymûn el-Kasrî’ye Mama Hatun
ile evlenmesini, ayrıca onun ülkesini de yönetmesini tavsiye eden bir mektup
yazdı. Teklifi kabul eden Meymûn el-Kasrî, evlenmek için gerekli hazırlıkları
yaparken Mama Hatun’un tahttan uzaklaştırılıp hapsedildiğini, yerine yeğeni
Alâeddin Melikşah’ın geçtiğini öğrendi. Güçlü, yetenekli ve ihtiraslı bir kadın olan,
Erzincan ve Tercan’da hakkında menkıbevî mahiyette hikâyeler anlatılan Mama
Hatun siyasî faaliyetleri yanında önemli tarihî eserler de bıraktı. Erzincan’ın
Tercan (eski adı Mamahatun) ilçesindeki kervansaray, mescid ve hamam
bunlardandır. Türbesi de bu ilçededir. Yörenin birinci derecede deprem
kuşağında olmasına rağmen bu eserlerin günümüze kadar gelmiş olması inşasına ne
kadar itina edildiğini göstermektedir..1640 yılında Tercan’a gelen Evliya
Çelebi buranın Tercanlı Ali Ağa’nın zeâmeti ve müslüman bir köy olduğunu,
“azize” diye nitelediği Mama Hatun’un Akkoyunlu (doğrusu Saltuklu)
padişahlarından birinin “yıldız gibi temiz” kızı olup türbesinin ziyaret
edildiğini, nakışlı ve uzunca mermer sanduka ile türbeye yakın bir cami ve bir
hamamın bulunduğunu, yedi yıl sonraki gelişinde ise köyün 100 hâneden 200
hâneye çıktığını, “bir hayır sahibi kadın” diye andığı Mama Hatun’un tahsis
ettiği vakfa ait gelir kaynaklarına el konulduğunu, bu yüzden sahipsiz kalan
imaretin harabe olmaya yüz tuttuğunu belirtmektedir. Melike Mama
Hatun’un, başlangıç ve bitiş tarihleri tam bir kesinlikle tespit edilemeyen
hükümdarlığının 10 yıllık (1191-1201) süreci kapsadığı tahmin edilmektedir. Çağının her güçlü ve muzaffer hükümdarı gibi,
komuta ettiği ordusuyla savaşa giden Melike Mama Hatun, bu özellikleriyle
Selçuklu döneminin ilk ve tek kadın hükümdarıdır. Erzincan ile Erzurum arasında
Tercan Ovası’na kervansaray, mescit, hamam ve türbe inşa ettirerek açık kent
niteliğinde suru olmayan yepyeni bir kent kurmuş, günümüzde Tercan ilçesinin
aynı adla anılan merkez mahallesini oluşturan bu yerleşim, kuruluşundan
itibaren Mama Hatun adıyla anılmıştır. Tercan-Kargın
arasındaki Karasu üzerine inşa ettirdiği köprü ile Mama Hatun yerleşiminin kuzey ve
orta Anadolu’nun önemli merkezleriyle bağlantısını sağlamıştır. Ülkesinin
imarına ve ekonomik kalkınmasına yönelik planlı çabalarıyla dikkati çeken
Melike Mama Hatun ayrıca kurduğu bu yeni yerleşimle Milletimizin ilk kadın kent
planlayıcısı olarak da öne çıkmaktadır. Selçuklu
Çağı ülkemizin az sayıda örnekle temsil edilen han yapıları içerisinde
değerlendirilen Mama Hatun Kervansarayı, kuzeyde Trabzon Limanı, doğuda Erzurum
ve Tebriz üzerinden tarihi ipek yolu, güney ve batı yönlerinde Anadolu’nun
önemli kervan yolları ve ticari merkezleriyle bağlantılıdır. 12. yüzyılın
sonuna doğru inşa edilen bu kervansaray, mekânlarının işlevselliği ve gelişmiş
mimari kuruluşuyla dikkat çekmektedir. |
Yorumlar |
Henüz yorum yapılmamış. İlk yorumu yapmak için tıklayın |
Yazarın diğer yazıları |
ROMA'YI KURAN TÜRKLER E T R Ü S K L E R - 29/10/2024 |
ROMA'YI KURAN TÜRKLER E T R Ü S K L E R |
BİLGE KAĞAN - 25/10/2024 |
BİLGE KAĞAN |
KIRGIZİSTAN MİLLÎ OZANI TOKTOGUL 160. YAŞINDA - 04/10/2024 |
KIRGIZİSTAN MİLLÎ OZANI TOKTOGUL 160. YAŞINDA |
ÖLÜMÜNÜN 500. YILDÖNÜMÜNDE ŞAH İSMAİL HATAYİ - 01/10/2024 |
(Ve Türk’ün Türk’ü kırdığı Çaldıran Savaşı) |
TÜRKLERİN EFSANEVİ ATASI DEDE KORKUT - 24/09/2024 |
TÜRKLERİN EFSANEVİ ATASI DEDE KORKUT |
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti 50 YAŞINDA - 20/09/2024 |
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti 50 YAŞINDA |
Tebrizli Türk MESUD PEZEŞKİYAN İran Cumhurbaşkanı Seçildi - 17/09/2024 |
Tebrizli Türk MESUD PEZEŞKİYAN İran Cumhurbaşkanı Seçildi |
ÇİNGENELER = ROMANLAR - 13/09/2024 |
ÇİNGENELER = ROMANLAR |
GÖKTÜRKLER – KÖK TÜRKLER - 10/09/2024 |
GÖKTÜRKLER – KÖK TÜRKLER |
Devamı |