(Geçen Haftadan Devam)

Özet

Bu makalede, muhasebenin tarihsel gelişimi Summa de arithmetica, geometrica, proportioni et proportionalita - Luca Pacioli, Risale-i Felakiyye (Kitab-us Siyakat)- Abdullah bin Muhammed bin Kiya el-Mazenderani örnekleri ile ele alınmış ve ülkemizde 01.06.1989 tarihinde kabul edilen 3568 sayılı “Serbest Muhasebecilik, Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlik ve Yeminli Mali Müşavirlik Kanunu” ile ülkemizdeki örgütsel yapısı hakkında bilgi verilmiştir.

Abstract (ACCOUNTING HISTORICAL DEVELOPMENT PROFESSIONAL ORGANIZATION IN OUR COUNTRY)

In this article, the historical development of accounting is handled with the examples of Summa de arithmetica, geometrica, proportioni et proportionalita - Luca Pacioli, Risale-i Felakiyye (Kitab-us Siyakat) and Abdullah bin Muhammad bin Kiya al-Mazenderani. 

3568 numbered lik Independent Accountancy, Independent Accountant and Financial Advisory Law Muh, which was accepted on 01.06.1989, gave information about the organizational structure of our country.

Geçen haftaki yazımıza kaldığımız yerden devam edersek;

Çift taraflı kayıtlamada temelde varlık, kaynak, gelir, gider ve sonuçla (kar/zarar –gelir/gider farkı-) ilgili bilgilerin tamamının izlenmesi amaçlanır.

Peki ünlü İtalyan matematik profesörü ve din adamı Luca Pacioli'ye “Muhasebenin Babası” ünvanını kazandıran ve 1494 yılında yayımlanan bu eserden önce yayınlanmış bir muhasebe kitabı yok muydu? 

- Vardı. 

Üstelik 10 bölümden oluşan bir aritmetik kitabında tek bölümle geçiştirilebilecek yüzeysellikte olmayan, derinlemesine muhasebe bilgisi aktaran bir eser. İlhanlılar zamanında 1363 yılında Risale-i Felakiyye (Kitab-us Siyakat) adlı muhasebe kitabı yazılmıştır. Risale-i Felakiyye (Kitab-us Siyakat)'deki günlük defter kayıtlarında, çift yanlı kayıt yönteminin izlerini görmek olanağı vardır.

Kitab-us Siyakat'te, devlet muhasebesinde kullanılan “merdiven yöntemi” açıklanmaktadır. Genel olarak, Merdiven Kayıt Yöntemi ile ilgili bilgiler detaylı bir şekilde Risale-i Felekiyye ve Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nden temin edilen belge ve dokümanlardan elde edilmektedir. Risale-i Felekiyye, İlhanlılar tarafından kullanılan muhasebe yöntemini (Merdiven Yöntemi) detaylı bir şekilde sekiz bölüm halinde, uygulanan muhasebe kuralları ve kullanılan muhasebe defterleri ile birlikte anlatmıştır. Arşivlerden elde edilen kayıt örnekleri sayesinde ise Osmanlı Muhasebe sistemi (Merdiven Yöntemi) hakkında daha detaylı bilgiler elde edilmiştir. Elde edilen tüm bulgular değerlendirildiğinde, merdiven yönteminin, tek taraflı muhasebe kayıt yöntemi (Ör.İşletme Hesabı Esası) ile çift taraflı kayıt yöntemi (Bilanço Esası) arasında karma bir yöntem olduğu söylenebilir. 

Devlet muhasebe kayıt yöntemi olan Merdiven Yöntemi'nin doğduğu ve geliştiği üç devlet vardır. Bu devletler sırasıyla; Abbasi Devleti (750-1258), İlhanlı Devleti (1251-1353) ve Osmanlı Devleti (1299-1922) dir. Yöntemin, ilk ortaya çıkış izlerine Ortadoğu'da Abbasiler'de rastlanmıştır. Abbasiler'deki ilk örnekler Harun Reşid dönemine (766-809) aittir. Devlet bütçe, gelir ve giderlerinin izlenmesinde kullanlılan bu yöntem Osmanlı Devletinde 500, Ortadoğu'da 1.100 yıla yakın bir süre kullanılmıştır. Bu yöntem Ortadoğu devletlerinden Abbasiler tarafından bulunmuş, İlhanlılar tarafından geliştirilmiş ve Osmanlı İmparatorluğu'nda da olgunlaştırılarak uygulanmıştır. Risale-i Felakiyye (Kitab-us Siyakat) ünlü İtalyan matematik profesörü ve din adamı Luca Pacioli'den 131 yıl önce yazılmıştır.

Farsça ismi Merdiban olan yöntemin özelliklerini İlhanlılar zamanında yazılan dört muhasebe öğreti kitabında görebiliriz. Bunlar, Saadetname, Kanunu Saadet, Cemaiu-l Hesab ve Risale-i Felekiyye Kitab-Us Siyakat'dır. Bu kitaplardan biri olan ve 1363 yılında ( Luca Pacioli'nin eseri Summa de arithmetica, geometrica, proportioni et proportionalita'dan 131 yıl önce) yazılan Risale-i Felekiyye'nin yazarı Abdullah El-Mezanderani merdiven yöntemini kendisinin icat etmediğini ve kayıt prosedürlerini kısaltmak isteyenler tarafından geliştirildiğini belirtmektedir. Risale-i Felekiyye İlhanlılar tarafından kullanılan muhasebe yöntemini (merdiven yöntemi) detaylı bir şekilde sekiz bölüm halinde, uygulanan muhasebe kuralları ve kullanılan muhasebe defterleri ile birlikte anlatmıştır. Yapılan araştırmalar, burada belirtilen kuralların günümüz muhasebe kurallarının bir çoğu ile örtüştüğünü göstermektedir. Bununla birlikte, Merdiven Yöntemi bir devlet muhasebesi olduğu için nakit, varlık, sermaye ve kar hesaplarını içermemekteydi. Bu nedenle yöntem özel sektörün ihtiyaçlarına cevap vermemekteydi. Bununla birlikte, tarihsel bulgulara göre Osmanlı dönemine ait muhasebe öğreti kitabına rastlanmamaktadır. Bunun nedeni ise muhasebenin usta-çırak ilişkisi şeklinde öğretilmesidir.

Merdiven Yöntemi'nde çok sayıda defter tutulmuştur. Bunlar; Ruznamçe (Günlük Defter), Evarece (Büyük Defter), Tevcihat (Masraf izleme defteri), Tahvilat (kişi hesaplarını izleme defteri), Müfredat (illerin gelir ve giderlerinin kayıt edildiği defter), Defter-i Camiü'l Hesap (devlet gelir ve giderlerinin yıllık olarak bir araya getirildiği defter), Defter-i Kanun (Devlet vergilerinin tanıtıldığı kitap) adlı kayıt defterleridir. 

Arşivdeki muhasebe defterleri incelendiğinde önce günlük defter kayıtlarının yapıldığı sonra kayıtların bu defterden, büyük defter niteliğindeki konularına göre ayrılmış deftere aktarıldığı görülmektedir. Osmanlı'da kullanılan defterlere verilen isimlerde günlük defter deyimi kullanılmıştır. Büyük defter ismi kullanılmamasına rağmen büyük defter niteliğindeki defterler konularına göre ayrılarak adlandırılmıştır. Örneğin, Mukataa defteri, Cizye defteri gibi. Osmanlı'da tahakkuk esasına dayalı muhasebeden yararlanılmıştır. Çünkü devlet yıl başında tahsil edilecek vergi tutarını ilgili mükellefe bildirmekte ve tahsil edilecek olan bu vergi alacağı, konusuna göre ilgili deftere (büyük defter) kayıt edilmekteydi. Yıl içinde vergi tahsilatı yapıldıkça ilgili mükellefin borç tutarı mahsup edilirdi.

Merdiven Yöntemi'nin Temel Özellikleri 

Devletçiliğin egemen olduğu ülkelerde devlet muhasebesi için kullanılmıştır. 

Devletin gelirleri ve giderleri açısından vergi gelirlerinin toplanması ve harcanması esasına dayanır. 

Her bir eyalete ait vergi, toplam vergi gelirlerinin ve vergi türlerinin alt alta yazılması yoluyla hesaplanır ve tahmin edilir. 

Harcama türleri ve tutarlarının alt alta sıralanması esastır. 

Sistemin muhasebenin tahakkuk esasına göre çalışması esastır. Ancak tahakkuk maddesi yapılmadan işlemlerin yürütüldüğü bilinmektedir. Tahakkuk tutarı ise başka bir yerde takip edilmektedir. 

Sistem hem miktar ve hem de tutar yazmaya müsait bir özelliğe sahiptir.

Devletin bir yıllık gelirlerinin tek bir kayıt ile yapılabilmesini sağlar.

Saygılarımla, 

Kaynakça

- Pacioli, Luca; Summa de Arithmetica Geometria Proportioni et Proportionalita

- Abdullah bin Muhammed bin Kiya el-Mazenderani; Risale-i Felekiyye, Tahran Kütübhane-i Meclis

- Muhasebede "Muzaaf Usul" L. Pacioli'den Önce Var Mıydı?-2 adlı makalesi - ismail OTAR Muhasebe Tarihçisi

- Örten, R , Kurt, G , Torun, S . (2011). Muhasebede Çİft Taraflı Kayıtlama ve Kİtab-us Sİyakat. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (1), 34-69. Retrieved from

- Makale, Erdoğan AVDER Öğretim Görevlisi Balıkesir Üniversitesi

- Merdiven Kayıt Yöntemi ve Günümüz Muhasebe Sistemi Doç. Dr. Oğuzhan Aydemir Afyon Kocatepe Üniversitesi, İİBF Doç. Dr. Mehmet Erkan Afyon Kocatepe Üniversitesi, İİBF

- https//www.turmob.org.tr/Kurumsal/TURMOB-Hakkinda

- https://www.tesmer.org.tr/

 

(Devamı Haftaya)