Başbakanlık Arşivinde 387 numarada kayıtlı Kanuni adına tutulmuş bir İlyazıcı defteri sayfa 289da Mut kalesi hakkında geniş bilgi vardır.

Kanuni devrinde Mut kalesinin, 11 akçe yevmiyeli bir dizdarı, 8 akçe yevmiyeli 1 kethüdası, 5 akçe yevmiyeli bir imamı, 7 akçe yevmiyeli bir topçusu, 6 akçe yevmiyeli 1 ambarcısı, 7 akçe yevmiyeli 1 cebecisi, altı akçe yevmiyeli bir kapıcısı, beşer akçe yevmiyeli üç su yolcusu (mirab), y183akçe yevmiyeli yirmi Varsak ve üç yüz kırk akçe yevmiyeli kale muhafızı erler var idi.

Kale mevcudu 107 kişidir. Günlük toplamları 488, senelik toplamları 172 752 akçedir.

Kalede şu silah ve teçhizat vardır: 34 Prango top. Bunların 31 i sağlam üçü bozuk, bir battal top, 652 taş gülle, 8 sandık top otu (Barutu), 248 tüfek. Bunların 235 i sağlam 33 bozuk, 33 870 top fındığı (Kurşun), 6 500 sakalos topu mermisi, 142 yay, 122 si sağlam 20 si bozuk, on beş battal yay, 50 siper (Kalkan), 14 giyim zırh, 37 giyim cebe (Örme zırh), 152 tolga, 19 ok ucu (demren), 18 akıncı çekici, 3 kilit, 2 kıskaç, 1 törpü, 3,700 fitil çivisi, 6.503 Şayika topu mermisi, 1.020 taban çivisi, 30 giyim at nalı, 4 mengene, 42.982 kalkan, 203 kap, 646 külünk, 348 muğlu, 152 varye, 115 küskü, 1 kurşun kepçesi, 1 demirci çekici, 1 demirci örsü, 4 burgu, 2 demir kürek ve 1 güherçile kazanı, 1.890 müd buğday, 1.692 kile pirinç de vardı.

BU GÜNKÜ MUT KALESİ

Şarl Teksiye (Küçük Asya) adlı eserinde Mut hakkında şu kısa bilgiyi vermiştir: “Albay Lek Karaman'dan deniz sahiline giderken Toros'un en yüksek yaylalarından birinde ve Mut ismindeki iki yüz haneli küçük kasabanın civarında enkazı geniş yer kaplamış eski bir şehir harabesi bulmuştur. 

Selçuklular zamanında bu Mut şehri mühim ve mamur bir yer idi. Eski eserler enkazıyla yapılmış müteaddit cami ve hamamlarıyla bir hanı vardır. Karamanoğlu'nun türbesi de buradadır.”

Mut Kalesinin Selçuklular ve Karamanoğulları zamanındaki rolü pek mühimdir, Kaleher kale gibi (Ehmedek) denilen iç kale ile dış kaleden ibarettir. Dış kalenin duvarları yer yer  yıkılmıştır. İç kalenin doğu tarafında ve mektebin üstündeki duvarı da yok olmuştur. Dış kalenin dört  semte açılan dört kapısı vardır. Dış kalenin altı burcu bize kadar gelmiştir. İç kaleden; kalenin  önünden dışarıya çıkan pınara kadar yer altı bir yol yapılmıştır. Tonoz yolun eni 1,5, yüksekliği 2,30 metredir, Kalenin güneydoğu burçlarının ve kapısının üstüne sonradan hükumet konağı yapılmıştı.

        Dokuz taşla kemerlenen kapının üstündeki bir eski eser döküntüsünün üzerine sonradan ay-yıldız işlenmiştir. Altındaki taşta şu kitabe okunur:

اهالى وحميتمند اصدقى بندكانك

اعانتيله موفق ايتدى بنايه خدا

نامنه سلطان حميدك بنده سى نافذ كايمقام

امداد شهرياريله قوناغواولدى انشا

حكومت ياپدرا ايچون دعا و غيرتك حلمي

تارخ تامله كستردي سروقامتبندي يا  

                          ۱۳۰٤

Şair Hilmi'nin hazırladığı tarih kitabesinin son mısrasındaki "gösterdi" kelimesinden sonraki kelimeler Ebced hesabına vurulunca 1304 tarihi çıkar. Hükumet konağı 1304 H. 1886 M. yılında II. Abdülhamid zamanında kaymakam Nafiz Bey'in gayreti ve halkın yardımıyla yapılmıştır, Şimdi Hükumet Konağı yıkılmış ve yok olmuştur. Kalenin içine 1951 yılında bir orta okul yapılmıştır. 

Okul kapısının soluna ve saçağın altına bir taş kitabe yerleştirilmiştir. bu Arapça kitabede şöyle yazar;

  بني هذا الخان المبارك حسبة ً لله تعالي وطلباً    ۱ 

لمرضاته عمر و وقفه في سبيل الله  

۲ الفقير الحقير الحاج يوسف فاقيه بن زينالدين

 في تاريح سنة اربع  ثلثين و ثمانمايه

Kitabe dilimize şöyle çevrilir: “Bu mübarek hanı Yüce Tanrı adına, O'nun rızasının isteyerek Allah yolunda 834 yılı tarihinde Zeyn-üd-din oğlu fakir ve hakir Hacı Yusuf Fakih yaptı ve vakfetti”.

        Kitabeye göre bu han 834 H. 1430 M. yılında Karamanoğulları'ndan 11. İbrahim Bey zamanında Hacı Yusuf Fakih tarafından yapılmıştır. Bu kitabe kala duvarında iken sökülerek buraya getirilmiş ve konmuştur. Kale duvarına da daha evvel başka bir yerden getirildiği anlaşılmaktadır. Bu kitabe Evliya Çelebi'nin gördüğü ve genişçe açıkladığı gibi 200 ocaklı Karamanoğlu İbrahim Bey zamanında yapılan hanın kitabesidir. Han yok olduktan sonra kitabesi kale duvarına yerleştirilmişti. Mehlika Arel'in bu kitabeyi (Muttaki Karamanoğulları Devri Eserleri) adlı vakıflar dergisinin V. sayısının 246-250. sayfalarında çıkan bir yazısında şimdi Mut'ta ayakta bulunan ve Mutlu Ahmed Arslan Bey'e ait olan hanın olduğu hakkındaki tahminleri isabetsizdir.

Said Uğur Bey (İçel Tarihinde) Ahmed Arslan Beye ait çok sonra yapılan han hakkında bilgi verirken hata etmiştir Ahmet Arslan'ın taş hanı 36 odalı ve 36 ocaklıdır.

İç Kalenin (ehmedek)in dizdar kulesi asıl varlığından çok bir şey kaybetmeden sülün endamıyla bize kadar 

gelmiştir.

Dizdar (Muhafız kumandan) kulesi muntazam kesme taşla yapılmıştır. Kapısı Türk yapı geleneğine göre doğuya 

açılır Kule 3 kattır, Mahruti külahı gibi ahşap olan iç katları da yok olmuştur. Katlara duvar içindeki

merdivenlerden çıkılır, 7,5 metre yüksekliğindeki birinci katın dişleri dökülmüştür, mazgalları kalmamıştır, Mazgalların arkalarına toplar ve (Darbzen) denilen tüfekler yerleştirilirdi, Arkasında (Seğirdim yeri) vardır, Kulenin iç boşluğunun çapı 6,5 metre kadardır. kulenin üst katının dendanları sağlam kalmıştır. 

Katlara çıkılan taş basamaklı merdivenlerden dışarıya gözetleme ve ateşleme mazgalları vardır. 

            Bu kulede şimdiye kadar incelediğimiz hiçbir kalede bulunmayan gizli bir hazine yeri vardır, bu kulenin güney tarafında ve duvarın içindedir, buraya savaş zamanlarında kale dizdarının ve varoştaki halkın altın, gümüş ve mücevheratı saklanırdı. Normal zamanlarda burası kulenin üstünden akan yağmur sularıyla bir depo haline gelirdi, içindekiler içecek sularını buradan sağlarlardı. 

Biz iç kaleyi incelerken yıkılan orta okul tarafındaki duvarının dibinden gayri İslami kabirler ve bunların içinden parçalanmış göz yaşı şişeleri, kırk tütün gallüşleri, lüleleri  çıktığını gördük. Bu da kalenin tarihinin çok eski olduğunu gösterir.

          Her kalenin içinde veyahut eteğinde akar su bulunması lazımdır. Bunun altından geçen su doğu eteğinden çınarların altına akmaktadır. Buradaki büyük havuza geniş fıskiyesinden billur gibi bol su dökülür, Kalenin içindeki gizli yoldan suyun kaynağına kadar inerlerdi. 

Kule bir Osmanlı eseridir.

            Başbakanlık Arşivinde bulunan 1 numaralı bir defterden öğrendiğimize göre Mut Kalesinin içinde bir mescid vardır, Bu mescide gelir olarak kale yakınında bahçe, dizdar kışlasına bitişik tarla, demirci Yeri denilen bir başka yer vakfedilmiştir. Bu yerlerin senelik gelir tutarı 100 akçedir.        

             Suyun çıktığı tarafta bulunan bu muhteşem mescidi Evliya Çelebi bir yüce kasra benzetmektedir, Şimdi bu mescidden eser kalmamıştır.

Dış Kalenin içinde de mescidden başka kireçle sıvanmış 57 ev vardı. Bunlar da yok olmuştur.

Evliya Çelebi buraları alırken Fatih'in birçok kaleleri yıktırmasını (Zulm i Osmani) olarak vasıflandırmaktadır.

Evliya Çelebi Seyahatnamesi; c. 9, s. 317.

Tarımda gübre, hekimlikte ilaç olarak kullanılan, barut vb. patlayıcı maddeler yapımına yarayan, beyaz renkte ve ince billurlar durumunda birleşik bir madde, potasyum nitrat (KNO3). 

Küçük Asya; cilt 3, sayfa 277, Ali Suat Tercümesi.

C. 1, S. 156.