Terekeme veya Karapapak adıyla anılan Türk topluluğu, bugün Türkiye, Azerbaycan Gürcistan ve İran'da yaşamaktadır. Katıksız Türk olan bu insanlarımızla ilgili olarak zaman zaman küçük çapta yayınlar yapıldı ama, derinliğine bir araştırma çalışması, maalesef görülmedi. Nihayet Kars yöremizin halkbilim uzmanı, Ozan Selahattin Dündar bu konudaki bir eseri, literatürümüze kazandırdı.

Terekeme, Terakime, Türkmen kelimesinden kaynaklanan bir boy adıdır. Terakime, Türkmen kelimesinin çoğulu anlamındadır. Türkmen denilince kuşkusuz akla, Oğuz Boyu gelecektir; bu nedenle Terekemeler'in, Oğuz boyuna mensup olduklarını vurgulayan tarihçilerin karşısında, bunların Kuman-Kıpçak ve Hazar Türklerinin uzantısı olduklarını yazan tarihçilerimiz de bulunmaktadır. Onlara göre de Terekemeler Kıpçak boyuna mensupturlar. Ancak ister Oğuz, ister Kıpçak boyuna mensup olsunlar; bilinen gerçek odur ki, Terekemeler Türk oğlu Türk'tür...Esasen, Kafkasya Tarihi incelendiğinde görülecektir ki; bölgeye, tarih boyunca Oğuzlar da Kıpçaklar da hakim olmuşlar ve bu iki boy birlikte Türk Milletini oluşturmuşlardır.

Osmanlı Devletinin yükseliş yıllarında, İran'da iktidarı ele geçiren Safeviler de bir başka Türk Devleti kurmuşlardı. Bu devletin kurucuları arasında yer alan Erdebil Tekkesinin başındaki Şeyh Haydar, müridlerini ve askerlerini, sünni Müslümanlardan ayırt etmek amacıyla, başlarına on iki dilimli birer başlık giydirmiş; bu başlıkların her dilimine de on iki imamın adlarını yazdırmıştı. Aslında bu bir siyasi ayrımcılıktı! Böylelikle Şii Müslüman Türkleri, sünni Müslüman Türkler'den ayırıyordu! Bu başlığı giymeyen Müslümanlar, “Sakal Vergisi” adıyla çıkarılan bir vergiyi, devlete ödemeye mecbur tutulmuşlardı. On iki dilimli kalpaklara nazire olarak, Terekemeler de siyah kuzu derisinden imal ettikleri kara kalpaklar giymeye başladılar. Bu nedenle de bu topluluğa “Karapapaklar” denildi. Orta Asya'nın içerilerinde yaşayan “Karakalpaklar” ile “Karapapaklar” biribirlerine çok benzeyen iki kardeş Türk topluluğudur.

Şimdi gelelim, Selahattin Dündar'ın ortaya koyduğu esere...Terekemeler (Karapapaklar) adıyla yayımlanan kitabı, altını çizerek okudum. Kitaptaki kimi tespitlerimi ve düşüncelerimi okuyucu ile paylaşmak isterim. Araştırıcılar, öncelikle “Terekeme mi? Karapapak mı?” sorusu üzerinde durarak, şu görüşü öne sürmektedirler: “Tarihçilere göre; soy tarihi akımından Terakime,yani Türkmen, yani Oğuz boyu üst kimlik gözükmekle birlikte; halk arasında Karapapak ifadesi bir şemsiye niteliğindedir. Tarihçilere göre elbette Oğuz boyu bir üst kimliktir. Karapapakları onun alt kimliğinde aramak gerekir. Tarihi soy kütüğü gerçeği budur.

Araştırıcıların kesin ifadelerine göre Karapapak-Terekemeler Türkmen'dir, Oğuz'dur...Ne var ki, eserin daha sonraki sayfalarında yer alan şu husus, araştırıcıların tespitleriyle çelişir niteliktedir: “Selahattin Dündar'ın babası rahmetli Hacı Rıza Dündar derdi ki;oğlum dedem Hazar Türkü'yüz; Azeri değil ha, Hazar Türkü, yani Hazarı derdi.”

Eğer S. Dündar'ın babasının dedesi, doğruyu söylüyor idiyse, o takdirde Terekemeler Oğuz değil, Kıpçak boyuna mensup Türkler'dir. Tarih bilgini Prof. Dr. Fahrettin Kırzıoğlu'nun da bu tezi savunduğunu, elimizdeki eserde yer alan şu sözlerden anlıyoruz: “Biz bugün Doğu Anadolu ve Azerbaycan ile Dağıstan'da Terekeme diye tanınan ve çoğu Sünni-Müslüman, azı Mürüd-Şaman-Müslüman ve bir kısmı da Şii olan göçebe ve yarı göçebe Borçalı Terekemeleri ve Kazak Terekemeleri gibi boylarla da anılan ve çoğu hayvan beslemekle geçinen ahalinin, esas Oğuz olan Türkmen'lerden ayrı sayılmasına ve Türkmenler'deki an'ane ve destanların bunlarca özlü olarak bilinmemesine bakarak. Bütün Terekeme Türklerinin Sabir ve Kazar/Hazar gibi Oğuz olmayan Türk kollarının torunları olduğunu ciddiyetle iddia edebiliriz...” Zira büyük Hazar Devletini kuran ve Hazar Türkleri olarak tanımlanan Türkler, Kıpçak boyuna mensup idiler...

Nerede Yaşıyorlar?

Türk Boyları'nın “Terekeme Gürcüstanı”, Avrupalı gezgin ve coğrafyacıların da “Türk Gürcüstanı” adını verdikleri, Terekeme Gürcüstanı'nın yeri ve sınırları şöyledir: Milli hudutlarımız içinde Ardahan ilimize bağlı Çıldır ilçesi,Kars ilimize bağlı Susuz, Arpaçay ve Akyaka ilçeleri, Gürcüstan devlet sınırları içinde de Tiflis şehri merkez olmak üzere eski Loru vilayeti, Penpek, Taşir ve Ak-Taala sancaklarını içine alan bölgedir. Terekeme Gürvüstanı'nın doğusunda Gence, Gökçegöl ve Revan, batısında Ardahan merkez ilçeye bağlı Beyrehatun köyündeki, Ardahan'ı Çıldır'dan ayıran Beyrehatun köyü ve deresi, Kısır Dağının batı etekleri, Arpaçay (Eski Zarşat), Şuregel'in batısını takiben Aras ırmağına kadar uzanan saha, güneyinde Aras ırmağı, kuzeyinde de Kür ırmağı ile çevrili bölge. Yukarıda yer ve hudutlarını belirttiğimiz Terekeme Gürcüstanı bölgesinde; Cavak Terekemeler Ahılkelek ve çevresinde, Borçalı Terekemeler Allahverdi şehri ve Borçalı çayı bölgesinde, Kazak Terekemeler Kazak Şehri ve Kazak çayının bulunduğu sahada, Şemseddin Terekemeler de Gökçegöl'ün kuzey doğusunda Delican şehri ile Gökçedağlar ve çevresinde oturmaktadırlar.”

Türkiye içerisindeki Terekeme yerleşim bölgesini, illere, ilçelere ve köylere göre dağılımlarını, araştırıcılar şöyle tespit etmişlerdir.

Kars İli: Merkezdeki bazı mahallelerin yanısıra Dikme, Hacıveli, Yolaçan, Ataköy,Hamzakerek, Çağlayan, Kümbetli, Aydınalan, Mağaracık, Mezire, Başgedik, Ayakgedik, Subatan, Esenkent, Eşmeyazı, Bekler, Küçükboğatepe, Azat, Matsukçuk, Çakmak, Melikköy, Büyükboğatepe, Yılanlı, Yağıkesen, Yalçınlar, Akbaba, Bozkale, Merkezkale, Kocabahçe ve Yolaçan köyleri... Arpaçay İlçesi: Doğruyol, Çanaksu, Göldalı, Aydıngün, Kağaç, Taşbaşı, Taşköprü, Bozyiğit, Gülyüzü,Kümbet, Gönülalan, Dağköy, Kardeştepe, Burcali,Tomarlı, Koçköy, Karakale, Hasançavuş, Bardaklı, Kıraç, Kuyucuk, Akçakele, Akmazdam, Arslanoğlu, Çarçıoğlu, Bardaklı, Polatköy, Aydımgün ve İbişti köyleri...Akyaka İlçesi: Boyuntaş, Cebeci, Çetindurak, Camışlı,Demirkent,Hacıpiri,Geçit,Kalkanhale,Karahan,Kayaköprü,Sulakbahçe,Yerlikavak,Üçpınar, İncedere, Duraklı, Kürekdere, Süngüderesi, Başgedikler, Ayakgedikler, Ortegedikler, Akçakale, Gediksatılmış, Güvercin, Kümbet, Küçükçatma, Söğütlü, Kalkankale, Esenyurt, Hamzagerek ve Oğuzlu... Selim İlçesi: Bayburt, Bölükbaş, Darboğaz, Eskigeçit, Kamışlı, Ortakale ve Gürbüzler köyleri...Susuz İlçesi: Çamçavuş, İncesu, Yolboyu, Kiziroğlu ve Porsuklu köyleri...Sarıkamış İlçesi: Koşapınar, Yolgeçmez ve Hamamlı köyleri...

Ardahan İli: Merkez Kötemelik mahallesi(Yeni Mahalle) ile Alagöz, Büyük Sütlüce ve Yaylacık Köyleri...Çıldır İlçesi: Akçakale, Aşağı Canbaz, Yukarı Canbaz, Başköy, Bozyiğit, Damlıca, Eski Beyrehatun, Yeni Beyrehatun, Eşmepınar, Gökbelen, Gülyüzü, Güvenocak, Karakale, Koçgüden, Meryem Saymalı, Sazlısu,Taşdeğirmen, Yakınsu ve Yıldırımtepe köyleri...Göle İlçesi:Boğatepe, Çullu, Küçük Boğatepe, Yeni Demirkapı, Eski Demirkapı, Yiğitkonağı, Uğurtaşı, Karakap Bölgesi, Segeregov, Şeşeli, Tüller, Kazılar, Karabağlar, Yarmuganlı, Düzeyrem, Lebbeli, Eğrikar, Yazlıkar,Ağlayan, Uyderesi, Armutlu, Naldöken, Başgeçit ve Karakalkan köyleri...

Ağrı İli: Merkez Yoncalı, Hıdır, Yazılı, Geçitalan, Otlubayır, Yığıntepe, Yolluyazı ve Çakıroba köyleri...Taşlıçay İlçesi:Geçitveren, İkiyamaç, Kumlubucak, Yukarı Toklu ve Aşağı Toklu köyleri...

Ayrıca, Azerbaycan, Gürcüstan, Ermenistan, Rusya-Dağıstan ve İran'da yaşayan çok sayıda Terekemeler vardır. Ayrıca Orta Asya'da Balkaş Gölü çevresinde ve Asya'nın çeşitli yerlerinde de Terekemelerin bulunduğu bilinmektedir.