Orta Asya Türkleri arasında iyi tanınan, sevilen ve sayılan bir ozan olan Toktogul Satılganov 25 Ekim 1864  tarihinde, Oş bölgesinin Ketmen-Töbö ilçesindeki Kuşçu-Suu köyünde dünyaya gelir. Babası Satılgan çiftçi, annesi Burma hanım halk içinde tanınan ünlü ağıtçıydı. Ailede annesinin sürekli masallar anlatması ve ağıtlar söylemesi küçük Toktogul’un daha genç yaşlarda akınlık geleneğine olan merakını uyandırır. Toktogul’un yaratıcılığının gelişmesinde annesinin ve dönemin ünlü akınları Çoŋdu, Esenaman ve Naken’lerin etkileri olmuştu. Toktogul aynı zamanda bu ünlü akınlardan ders aldı. 1884 yılında evlenir ve o evlilikten Topçubay adlı bir çocuğu olur. Çocuğu doğduktan sonra annesinin akrabalarının oturdukları İyri-Suu köyüne taşınır ve bu köyde bir müddet ailesi ile kalır.

            Toktogul, Kırgız Akınların (Kırgızlar bizim âşık da dediğimiz ozanlara Akın diyorlar) en ünlü ve güçlüsü idi.

            Kırgız Halkının maruz kaldığı sıkıntılar sebebiyle fikren olduğu kadar fiziken de halkın yanında yer alır. Rusların bölgede sosyal, ekonomik, dini ve kültürel anlamda baskılarına karşı çıkar. Halkın yavaş yavaş Hristiyanlaşmasına ve Ruslaştırılmasına sert tepki gösterir. 1898'de Andican da gerçekleşen isyana katıldığı gerekçesiyle Çarlık Rusyası tarafından önce idama mahkûm edilir, daha sonra ceza hafifletilerek Sibirya’ya sürgüne gönderilir. Sürgündeyken büyük zorluklar çeken şair, Sibirya’dan kaçar. Yolculuk esnasında dayanılmaz sıkıntılarla karşı karşıya kalır ama 1904'te Kırgızistan’a ulaşır. Bütün bu çabalarına rağmen yakalanıp tekrardan sürgüne gönderilir. Toktogul ancak 1910 yılında kendisine biçilen cezayı tamamladıktan sonra yurduna döner.

            Kırgızistan’a döndüğünde onu üzüntülü haberler bekliyordu. Onun tek oğlu Topçubay ölmüş, sevdiği eşi başkasıyla evlenmiş, annesi ise acı çekmekten iyice yaşlanmıştı. Hayatın bütün acılarına rağmen Toktogul yaratıcılığından vazgeçmez. Şartlar ne olursa olsun hep halkının yanında bulunur. Onların duygularına tercüman olur. 1913 yılında Toktogul’un düşmanları ona tekrardan iftira atarak Namangan hapishanesine attırırlar. Bu haberi duyan halk isyan eder. Şairi hapisten çıkartmak için Kalık ve Eşmambet bölge bölge gezip para toplarlar. Nihayet altı ay sonra Toktogul’u topladıkları parayı ödeyerek hapisten çıkartırlar.

            Şiirlerinde Sovyet iktidarını ve Lenin’i över. Onun için, Ekim Devrimi başarıya ulaşınca Lenin’i övme yoluna gitmesi, Sovyet sistemini elinden geldiğince el üstünde tutmaya çalışması anlaşılır ve objektif bir davranış olmuştur. Birincisi, Bolşevikler, Kırgızları 1916 yılındaki Ürkün (Kaçma) olaylarından sonraki yok etme eylemlerinden kurtarmıştır. İkincisi, Sovyet hükümeti binlerce baldırı çıplağa arazi vermiş, zenginlerin ellerindeki mal-mülkü alarak kapısında it ürümeyen fakirlere dağıtmıştır. Üçüncüsü, yeni idare sistemi fakirlerin yanında olarak, onların fikirlerini ön planda tutmuş; diğer yandan çara karşı çıkanları, zenginlerin karşısında onlara söz söyleme cesareti gösterenleri, Toktogul gibi açık açık onlarla mücadele edenleri kahraman nazarıyla gördükleri tarihte de gösterilen bir durumdur.

***

            Toktogul'un Arzımat ile yaptığı atışma onun hayatında dönüm noktası olur. Bu olaydan sonra sadece düşünür, şair ve bestekâr değil aynı zamanda yoksulların kaygılarını dile getiren halk ozanı olur. Ozan yaratıcılığına ilk “Nasılkan”, “Külüypa”, “Alımkan”, “Baktıkız” gibi lirik şiirleri ile başlar. Bu şiirlerinde kadınların güzelliğinden, naifliğinden bahsederek ömrün kısalığını ve gençliğin değerini vurgular. Alımkan adlı eserini sevdiği kızı Alımkan’a adar ve onun güzelliğini daha yeni açılmış kırmızı çiçeğe benzetir. O günden bu güne Alımkan karakteri halk edebiyatında muhabbetin, sevginin sembolüne dönüşür.  Toktogul genelde derin felsefi konuları söylemesi yanı sıra nasihat türünde doğaçlamalar da yapar. “Nasihat”, “Derme”, “Sanat” gibi gençlere, insanlara hitaben söylenen şiirleri büyük önem taşır. Sürgünün ilk yıllarında ailesine ve topraklarına olan hasretini “Aman keter kün barbı”, “Tutkundagı arman” adlı şiirlerinde aksettirir. Toktogul hayatının en zor günlerinde bile yaratıcılığından vazgeçmez. Sibirya ormanlarındaki ağaçlardan kopuz yaparak hüzünlü bestelerini çalar. Sürgündeyken arkadaşları onun kaçmasına yardım ederler. Bununla ilgili şiirler yazar.

            Toktogul düşünür ve ozanlığın yanısıra iyi bir müzisyendir. 1928’de A.V. Zatayeviç onun “Toguz kayrık”, “Şıŋgırama”, “Miŋ kıyal”, “Terme” ve başka bestelerini kayda geçirir.

Namangan hapishanesindeyken “Zamana” adlı şiirini yazar. Şiirinde yaşadığı dönemi nitelendirerek zamanın bozulduğundan, beylerin zalimliğinden bahseder. Bu sebepten dolayı da Komünizm sistemini sevinçle karşılar.  Toktogul, o dönemin ünlü akınları Togolok Moldo, Kalık Akiyev, Barpı Alıkulov, Alımkul Üsönbayev ve Korgol Dosuyev’ler ile sürekli görüşür. Bu ünlü akınlar Toktogul’u kendilerinin ustası olarak kabul ederler. Halk içinde Toktogul’un Eşmambet ve Naymanbay adlı büyük akınlar ile divana çıktığı bilinir. Bu tür atışmalarda akınların keskin sözlülüğü, ustalığı ve keskin cevapları halk tarafından hayran ve sevgi ile karşılanırdı.

            Toktogul’un diğer bir özelliği de, komşu Türk halkları Özbek, Türkmen ve Taciklerden duymuş olduğu efsaneler, tarihi olaylar ve halk hikâyelerini Kırgızistan topraklarına ulaştırmasıdır.

Toktogul Satılganov’un eserlerini derlemede ve onları kitap haline getirmede şair Coomart Bökönbayev ile araştırmacı Caki Taştemirov’ların emekleri büyüktür. Aynı zamanda Düyşön Sulaymanov, Imanbay Kencegul uulu, Colçubek Beşimov ve Abdıkalık Çorobayev’lerin de katkıları yadsınamaz.

            Toktogul'un Kırgız kültürüne, edebiyatına verdiği emekler paha biçilemez değerdedir. Onun birçok eseri zamanında yazıya geçirilmemiş, halk ağzında yaşamıştır. Kırgız kültürüne ve edebiyatına verdiği emekler için, Toktogul'un adı Kırgız Devlet Filarmonisi'ne, ülkenin bir çok yerine, köy kuruluşlarına, okullara vb. yerlere verilmiştir. Sanat ve edebiyat alanında da onun adıyla Kırgız Devlet ödülü düzenlenmiştir.

***

            Çarlık Rusyası'nın Güney Kırgızistan'ı egemenliği aldığı aşamada Toktogul, deyişleri-şiirleri ile karşı çıkmış, demokrasi söylemlerinde bulunmuştur. Nitekim Ruslardan bölgeyi temizlemeyi ve eskiden bağımsız olan Hokand hanlığını geri getirmeyi amaçlayan Madali İşhan, "kutsal savaş" çağrısı yaptı ve 17-18 Mayıs 1898'de Çarlık Rusya'sına karşı 2.000 adamıyla savaştı ise de maalesef yenildi. 546 kişi Ruslar tarafından yargılandı. Bunlar arasında Madali de vardı ve beş komutanı ile birlikte idam edildiler. Mahkemede hüküm giyenlerin çoğu, Fergana vadisi ve Çatkal, Aksı ve Ketmen-Tobe'deki dağlık alanlardaki Kırgızlardı. Bunların arasında, Ketmen-Tobe vadisindeki siyasi düşmanları tarafından isyana katıldığı iddiasıyla asılsız bir suçlamayla hapse atılan ünlü ozan Toktogul da vardı. Onu Sibirya’da hapsettiler. Hapishaneden çıktıktan sonra, Irkutsk kasabası yakınlarındaki Kuitun köyüne döndü.

            Şöhreti Sovyetler Birliği genelinde artan Toktogol, şiirleriyle birlikte bizzat besteleyip, musikiye kazandırdığı eserleriyle de takdir edildi. Devlet tarafından ona Halkın Müzisyeni ünvanı verildi. Kırgızistan'daki şöhreti de zirveye ulaştı. O arada Vladimir İlyiç Lenin için şiirler yazdı, türküler çığırdı. Esasen komünizm devrimini memnuniyetle karşıladı ve kutlama amacıyla "Lenin gibi birini hangi kadın doğurdu?" dizeleriyle başlayan şiiri, tüm Sovyetler Birliği’ne yayıldı. Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra bile Toktogul'un şarkıları Kırgız sanatçılar arasında popülerliğini sürdürdü ve birçok sokak, park, okul ve hatta doğduğu kente onun adı verildi. Akınlık geleneğinin lideri olan Toktogul Satılganov, 17 Şubat 1933 tarihinde kendi doğduğu Ketmen-Töbö ilçesinde hayata gözlerini yumdu.

***

            1988 yılında, (o tarihte) Kırgız Yazarlar Birliği başkanı olan Cengiz Aytmatov’un konuğu olarak Kırgızistan’a gitmiştim. Bir yıl sonra ünlü Kırgız Akını Toktogul’un doğumunun 125.yıldönümü münasebetiyle düzenledikleri anla etkinlikleri için de davet almış 2 Ekim 1989 tarihinde, uçakla Moskova üzerinden Kırgızistan başkenti (o tarihteki adıyla) Furunze’ye uçmuştum.

            Toktogul için, Dünyanın birçok ülkesinden, özellikle de Türk Cumhuriyetlerinden şairler, yazarlar vb. gelmişlerdi. Furunze’de yapılan bir “hoş geldiniz” toplantısından iki gün sonra on otobüsten oluşan bir konvoy içerisinde yola çıkmıştık. Konvoya polis otoları ve ambulans eşlik ediyordu. Hedef Töögarın’dı. Yolda birkaç kez mola verilerek, bir şeyler yenilip içilmişti. Tanrı dağlarının bitişiğindeki Aladağ’a tırmanıyorduk. Bu görkemli dağın zirvesindeki 3200 Metre rakımlı “Alabel” de kar vardı. Öte yandan sel suları aşağılara doğru akıp gidiyordu. Tam 8 saat sonra Töögarın (deve karnı)’a ulaşmış ve yurtlara (çadırlara) yerleşmiştik. Buranın bir başka adı da Toktogul Yaylası idi. Yaylaya vardığımızda, 5 atlı akın (halk ozanı) bizi karşılamışlardı. Bunlar Kırgızlar’ın ünlü akınları Estebes Dursunaliyev, Kaba Ulu Atabek, Abdulda Nuraliyev, Zamırbek Üsenbayev ve Tuganbay Abdiyev’di. Çalıp çığırıyorlardı ama, Kırgız Türkçesi’ni hemen anlayabilmek benim için maalesef mümkün değildi. Anladığım şeylerin başında, bütün akınların komünist partisine övgü düzmeleriydi ve bir de beni kastederek; “Türkiye’den gelen konuğumuz” gibi bir dizenin, deyiş içerisinde yer almasıydı.